Chương trình đại phục hồi khoa học và tư tưởng chủ đạo của triết học Bacon

Trong “Đại phục hồi khoa học” (Instauratio Magna Scientiarum). bày tỏ suy nghĩ của mình như sau: “Nhận thức được rằng lý trí con người tạo ra những khó khăn cho mình, không sử dụng một cách lành mạnh và tinh tế những phương tiện hỗ trợ đúng đắn nằm trong quyền lực con người, mà kết quả là đã xuất hiện vô số sự lầm lẫn về sự vật, gây ra không biết bao nhiêu tổn thất, kẻ hèn mọn này thấy cần thiết bằng tất cả sức lực mong muốn, với cách thức nào đó, phục hồi nguyên vẹn, hay ít ra cải thiện mối quan hệ giữa giữa trí tuệ và sự vật, để nó gắn kết với mẢnh đất trần tục hay có tính chất trần tục”.

Vào thời Bacon tại Anh trong đời sống thực tiễn đã diễn ra nhiều thay đổi tích cực. Quá trình tích luỹ tư bản ban đầu, bât chấp những hậu quả đau thương của nó đối với dân nghèo, vẫn là quá trình không đảo ngược. Người dân đón chờ những sự kiện chính trị lớn lao, thúc đẩy kinh tế phát triển nhanh hơn, đồng thời hạn chế sự can thiệp của các thế lực bên ngoài. Nói cách khác, trong đời sống xã hội đã xuất hiện những nhân tố báo trước sự kết thúc của nền quân chủ. . Tuy nhiên trong sinh hoạt khoa học đang ngự trị một nền quân chủ khác - uy quyền tư tưởng. Các giáo sư đại học trong lĩnh vực triết học chỉ lặp đi lặp lại những chân lý lỗi thời, những bài học tư duy sáo mòn của triết học kinh viện. Kết quả là khoa học dẫm chân tại chỗ, thậm chí bị “nhiểm độc”. Là người từng ở đỉnh cao quyền lực, với kinh nghiệm thực tiễn và ước muốn cải tổ môi trường khoa học, Bacon bắt tay xây dựng dự án “Đại phục hồi khoa học”.

 Đại phục hồi khoa học phải được thực hiện một cách nhanh chóng và hiệu quả,, để khôi phục vị trí danh dự của khoa học, và để khoa học từ trên chín tầng trời đến với tự nhiên, vơi sự vật, hoàn thành nhiệm vụ thực tiễn của mình.

Tư tưởng Đại phục hồi khoa học xuyên suốt trên toàn bộ sự nghiệp sáng tạo của Bacon, được trình bày dưới những hình thức khác nhau, với tất cả tính kiên trì và lòng nhiệt thành đáng khâm phục. Tiêc thay chương trình này vẫn còn dang dở.

Mục đích của Đại phục hồi khoa học: là, thứ nhất, khôi phục lại vị trí của khoa học trong đời sống xã hội, thứ hai, xác định nhiệm vụ của khoa học trong điều kiện lịch sử mới,chỉ ra giới hạn của “thế giới trí tuệ” phù hợp với những biến đổi to lớn đang diễn ra trong xã hội; thứ ba, xác lập phương pháp khoa học giúp con người đi tới khám phá cõi bí hiểm của tự nhiên, mở ra thế giới mới của mình. Mục đích cao nhất của tri thức khoa học, xét đến cùng, là đem đến cho con người phương tiện hiện thực và năng lực biến đổi thế giới. Theo Bacon, hai khát vọng của con người - khát vọng tri thức và khát vọng quyền lực - đều ngang bằng nhau. Có tri thức ắt có quyền lực, sức mạnh. “Tri thức là sức mạnh” - tư tưởng chủ đạo của triết học Bacon, cũng là tuyên ngôn của thời đại mới. Đại phục hồi khoa học cũng chính là nhằm làm sao để tri thức khoa học thực sự trở thành sức mạnh, hữu dụng đối với con người.

Phác thảo chương trình Đại phục hồi khoa học, gồm sáu phần:
Phân loại khoa học.
Công cụ mới, hay những chỉ dẫn cho việc giải thích tự nhiên.
Các hiện tượng của thế giới, hay lịch sử tự nhiên và lịch sử thực nghiệm dành cho cơ sở của triết học.
Cây thang lý trí.
Trước ngưỡng cửa triết học thứ hai.
Triết học thứ hai (đệ nhị triết học), hay khoa học hữu dụng.

Bacon thực hiện các phần vừa nêu bằng những tác phẩm tương ứng với ý tưởng mỗi phần:
Với phần 1: De Dignitate et Augmentis Scientiarum.
Với phần 2: Novum Organum Scientiarum.
Với phần 3: những tác phẩm, những trích đoạn liên quan đến lịch sử tự nhiên, các hiện tượng và các quá trình tự nhiên.
Với phần 4: những trích đoạn.
Với phần 5: những trích đoạn.
Với phần 6: mới chỉ là dự định, chưa kịp thực hiện. Tuy nhiên ý tưởng của phần này thật rõ ràng, dứt khoát, nói lên mục đích cuối cùng của Đại phục hồi khoa học.

“… Con người - đầy tớ và kẻ giải thích tự nhiên (…) chiến thắng được tự nhiên chỉ khi nào bắt nó khuất phục (…). Hai khát vọng của con người - khát vọng tri thức và khát vọng quyền lực - trên thực tế là nhất trí ở cùng một điểm”. “Thất bại trong thực tiễn là do không nhận thức được nguyên nhân ”.
Bacon tin tưởng rằng với ngọn đuốc trí tuệ được thắp sáng một lần nữa, với sự hỗ trợ của hoạt động khoa học thực nghiệm, sự nghiệp Đại phục hồi sẽ thành công, đẩy lùi tri thức kinh viện ra khỏi đầu óc con người, khôi phục trật tự tự nhiên trong khoa học, một trật tự mà nhờ tuân thủ nó người Hy Lạp đã đạt được những thành quả to lớn.